Вяликае княства Литоускае у канцы XIV-XV ст.

З сярэдзіны 13 ст. да 60-70-х гг. 14 ст. нязначная, у суседстве з моцнымі дзяржавамі, раздробленая на княства Літва, стала Вялікім княствам Літоўскім. Гэта шматнацыянальная дзяржава займала каля 800 кв. км. ад Прыбалтыкі да Чарнамор'я, і ад Падляшша да Смаленшчыны і Брагіншчыны.
Працэс станаўлення Вялікага княства Літоўскага як суверэннай дзяржавы пачаўся ў канцы XII ст. з аб'яднання некаторых беларускіх і літоўскіх княстваў, і працягваўся ў XIII-XIV стагоддзях, калі ў яго склад увайшлі ўкраінскія і некаторыя рускія княства. Сталіцай новай славянскай дзяржавы ў XII-XIII стст. быў Наваградак, а з XIV ст. - Вільня. Тэрыторыя Вялікага княства Літоўскага складала 900 тыс. кв. км. Межы яго на поўначы датыкаліся з Лівоніяй, Пскоўскай і Наўгародскай землямі, на ўсходзе - з Маскоўскім і Разанскім княствамі, на паўднёвым усходзе - з Залатой Ардой, на поўдні - з Крымскім ханствам, на паўднёва-захадзе - з Малдаўскім дзяржавай, на захадзе - з Польшчай і на паўночным захадзе - з Ордэнам крыжакоў.
Дзяржаўны лад і адміністрацыйна-тэрытарыяльнае дзяленне склалася не адразу, а па меры фарміравання самой дзяржавы. У XII-XIII стст. тэрыторыя дзялілася на дзве часткі: цэнтральную (галоўную) і мяжуючыя землі. Цэнтральную частку (палітычнае ядро дзяржавы) складалі Ашмянская, Браслаўская, Берасцейская, Віленская, Ваўкавыская, Гарадзенская, Клецкая, Кобрынская, Капыльская, Лідская, Мінская, Мсціслаўская, Нясвіжская, Новоградская, Пінская, Рэчыцкая, Слонімская, Слуцкая, Трокскага, Тураўская і Унитская зямлі , у гісторыі вядомых пад агульнай тэрмінам «Літва».
Да астатніх зямель ставіліся Віцебшчына, Валынь, Жмудзь, Кіеўская, Падляшша, Падолле, Полацкая, Смаленская, Чарнігава-Северская і іншыя землі. У цэнтральнай частцы Вялікага княства Літоўскага размяшчаўся асноўны масіў дзяржаўных вялікакняжацкіх зямельных уладанняў, а таксама валодання буйных феадалаў. У гэтай частцы дзяржавы знаходзіліся і вышэйшыя органы дзяржаўнай улады.
Зямлі, якiя ўтварылi Вялікае княства Літоўскае, захоўвалі...

Такім чынам, палітычная гісторыя Вялікага княства Літоўскага, Рускага, Жамойцкага і іншых зямель сведчыць аб актыўнай ролі нашых продкаў у станаўленні, пашырэнні і ўмацаванні найвялікшай дзяржавы ва Усходняй Еўропе. Збліжэнне з Польшай пасля Крэўскай уніі аслабіла ўплыў беларускіх феадалаў у палітыцы, прымусіла іх пераходзіць у каталіцтва, а разам з тым і паланізавацца, але працягвалася паступовае развіццё эканомікі, прававых інстытутаў, поліэтнічнай культуры.
На мяжы XV ст. завяршаецца перыяд станаўлення ВКЛ. Пасля далучэння Смаленскай зямлі дзяржава набыла ўстойлівую мяжу на ўсходзе, якая будзе трывала захоўвацца на працягу амаль ста гадоў. На захадзе фарміраванне тэрыторыі ВКЛ скончылася пасля Грунвальдскай бітвы 1410 г., калі была канчаткова вернута і ахрышчана Жамойць. Яшчэ праз трыццаць гадоў жамойцкае баярства шляхам узброенага паўстання даб’ецца федэратыўнага статуса, якім карысталася большасць рускіх зямель, і тады афіцыйна назва дзяржавы набудзе канчатковы выгляд: Вялікае княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае.
Да канца XV ст. склалася і знешнепалітычнае асяроддзе, у якім ВКЛ будзе існаваць доўгі час. Баланс трох сіл – Масквы, Літвы і Арды – доўгія дзесяцігоддзі будзе вызначаць палітычны клімат Усходняй Еўропы. Крэўская ўнія, пацвержанная ў 1401 г., ператварыла Літву і яе заходняга суседа Польшчу ў палітычных пабрацімаў, хаця адносіны гэтых дзяржаў складваліся вельмі няпроста. Будзе некалькі спроб разарваць унію, але кожны раз знешне – і ўнутрыпалітычныя акалічнасці прывядуць яе да аднаўлення.