Эвалюцыя шляхецкай дэмакратыі XIV - XVI ст.

У айчыннай гістарыяграфіі гісторыі Беларусі, здаецца, няма больш цмянай і забытай тэмы, як гісторыя прывілеяваных саслоўяў ("станаў") за межамі іх непасрэднай сацыяльна-эканамічнай дзейнасці. Гісторыя Беларусі (у адрозненне ад іншых еўрапейскіх краін, дзе дзейнічалі знакамітыя вяльможы, рымскія папы — апекуны высокага Рэнесанса, князі і манархі) выглядала скажонай і збедненай.
Між тым свецкі, шляхецкі стан у своеасаблівых умовах Беларусі, Вялікага княства Літоўскага, Рэчы Паспалітай адыграў адносна больш значную ролю ў гістарычнай эвалюцыі гэтага рэгіёна Еўропы, чым у шмат якіх іншых краінах старога кантынента. дзе раней і выразней на гістарычнай арэне выявілася дзейнасць трэцяга саслоўя і склаўся ўстойлівы саюз бюргерства і вярхоўнай улады.
Шляхта Беларусі была асноўным сацыяльным пластом беларускага насельніцтва, які ўдзельнічаў ва ўтварэнні і развіцці дзяржаўнасці, станаўленні гістарьгчна унікальнай формы грамадска-палітычнага ладу ў тэрытарыяльных межах Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага, а пазней Рэчы Паспалітай.
На працягу некалькіх стагоддзяў рыцарства, шляхта Беларусі, Літвы, Украіны дзейсна выконвалі сваю галоўную саслоўную місію (ius militari): пашыралі, умацоўвалі і абаранялі Вялікае княства Літоўскае ў яго адносінах з Ордэнам, суседнімі рускімі княствамі, ардынскімі крымчакамі. Актыўная падтрымка вярхоўнай улады асноўнымі слаямі беларускай, літоўскай і ўкраінскай шляхты дала магчымасць ў 2-й палове XVI ст. ажыццявіць планы рэальнай дзяржаўнай уніі з Польшчай, актывізаваць усходнюю палітыку Вялікага княства Літоўскага ў яго дачыненнях з Маскоўскім вялікім княствам у канцы XVI—ХVII ст.
Пераважна з калектыўнай прававой творчасцю шляхты павязаны галоўныя заканадаўчыя акты XVI—XVIII стст., знакамітыя зводы законаў — Статуты Вялікага княства Літоўскага 1529, 1566, 1588 гг., пастановы вальных сеймаў (уключна з т.зв. "літоўскімі канстытуцыямі), з'ездаў, канфедэрацый. У маёнтках феадалаў развівалася фальварковая гаспадарка, рамяство,...

Тэрмін «шляхта» ужываўся для абазначэння прывілеяванага саслоўя ў Беларусі, Літве, Польшчы, Украіне ў 13-пач. 20 ст., часам - у Чэхіі, а ў 2-й чвэрці-сярэдзіне 18 ст. і ў Расіі для назвы дваранскага саслоўя. У ВКЛ і Рэчы Паспалітай шляхта займала пануючае становішча, эканам. падставай гэтага была феад. ўласнасць на зямлю. Шляхта была вайсковым саслоўем, удзельнічала ў войнах, адыгрывала вял. ролю ў паліт., гасп. і культ. жыцці да канца 18 ст. Шляхта - асн. фактар у змаганні за аднаўленне дзяржаўнасці Польшчы і ВКЛ у паўстаннях 1794,1830-31 і 1863-64.
Узаемаадносіны паміж рознымі групамі шляхты грунтаваліся на прынцыпах феадальнай іерархіі, што абумовіла эканамзалежнасць малазаможнай і незаможнай шляхты (гл. Ваколічная шляхта, Чыншавая шляхта) ад магнатаў (паноў). У14-15 ст. з агульнай масы вылучаліся князі,княжаты знатныя баяры (паны).
На ніжэйшай прыступцы шля-хецкага саслоўя знаходзілася дробная шляхта, якая мела невял. ўчасткі зямлі з некалькімі сялянамі або без сялян. У 15-16 ст. значнай па колькасці была група ваен-наслужылага насельніцтва, пераходная паміж феадаламі і сялянамі. У яе склад уваходзілі нашчадкі дробных бел. і літ. баяр і дружыннікаў, сяляне-слугі (гл. Панцырныя баяры, Путныя баяры,Зямяне, Стральцы).
Ваеннаслужылыя людзі намагаліся ўліцца ў шэрагі феад. саслоўя, і гэта нярэдка ім удавалася. У асобных выпадкаху шляхту траплялі і прадстаўнікі мяшчан і незапрыгоненых сялян -людзей пахожых.
Шляхта фарміравалася як вайсковае саслоўе. 1-ы этап стварэння замкнутага прывілеяванага шляхецкага саслоўя завяршыўся ў 2-й чвэрці 15 ст. вылучэннем са шляхты самастойнай катэгорыі ваенных слуг. У 16 ст. працэс афармлення шляхецкага саслоўя паскорыўся.
У 1522 прынята «Устава о выводе шляхетства за прымоваю», паводле якой для доказу шляхецтва ў спрэчных выпадках патрабавал іся сведчанні 2 шляхціцаў-сваякоў або стараж. граматы, дзе продкаў называлі баярамі. Попіс войска ВКЛ 1528 (гл. Попісы войска) вызначыў шырокае кола асоб, прыналежных да шляхецкага...