Вайсковае права Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага ў 1566-1569 гг.

Тэма вайсковай гісторыі Вялікага Княства Літоўскага традыцыйна выклікае вялікую зацікаўленасць не толькі ў прафесійных даследчыкаў, але і ў звычайных аматараў гісторыі. Вельмі часта постаці тагачасных ваяроў больш вядомыя і пазнавальныя, чым асобы ўладароў. Так, калі практычна любы больш-менш абазнаны ў айчыннай гісторыі чалавек ведае, што ў бітве пад Оршай войска ВКЛ узначальваў Канстанцін Астрожскі, то далёка не ўсе ўспомняць, хто ў гэты час быў вялікім князем літоўскім. Перамогі і паражэнні ў войнах робяцца нацыянальнымі сімваламі. Менавіта таму ваенная тэматыка з’яўляецца неадлучным элементам любой ідэалогіі. Некаторыя ваяры і бітвы ідэалізуюцца, у той час як памяць пра іншыя, наадварот, сціраецца. Парадокс заключаецца ў тым, што часам па ідэалагічных меркаваннях мэтанакіравана імкнуцца забыцца не толькі пра паражэнні і пераможаных, але таксама пра перамогі і пераможцаў.
Вайсковая справа грунтавалася на страражытным абавязку абароны сваёй зямлі. Адначасова ваенная справа была галоўным абавязкам шляхты, з іх жа на карысць дзяржавы маглі браць толькі адзін від падаткаў – сярэбршчызну – на вайну. Акрамя таго, існавала катэгорыя сялян-баяраў, што так сама неслі ваенныю службу. Войска, што складалася са шляхетскага апалчэння, звалася паспалітае рушэнне.
З цягам часу з’явіліся новыя віды зброі, змянілася тактыка вядзення боя, патрабаваліся прафесіяналы ў вайсковай справе. У войску ВкЛ з’явіліся пастаянныя атрады, вельмі часта выкарыстоўваліся наёмнікі з еўрапейскіх краін. Адным з першых дакументаў вайсковага права стала Вайсковая ўства 1511 г. Далейшае развіццё і кадыфікацыя ваеннага права адносіцца да выдання Статутаў ВкЛ.
Роля, адвадзімая сродкам вядзення вайны ў феадальным грамадстве, была вельма значная. Ад ўзроўню развіцця ваеннай тэхнікі залежала само існаванне дзяржавы, таму стан ваенна-тэхнічнай думкі можа служыць сведчаннем узроўню тэхнічнай думкі наогул. Апроч таго, характар выкарыстоўваемага ў той ці іншай дзяржаве ўзбраення быў цесна звязаны са...

Арганізацыя і развіццё ўзброеных сілаў кожнай дзяржавы шчыльна звязаны з яе гаспадарчай і палітычнай сістэмай. Не выпадкова асаблівасці дзяржаўнага ладу ВКЛ - саслоўна-прадстаўнічая манархія з яе характэрнымі рысамі і палітычнымі атрыбутамі - абумовілі цэлы комплекс спецыфічных рысаў яго войска.
У адрозненне ад суседніх дзяржаў у ВКЛ практычна не існавала сталага войска, не было і спецыяльнага фонду дзяржаўных даходаў, прызначанага для ўтрымання прафесійных жаўнераў. Асноўнай вайсковай сілай фармальна заставалася паспалітае рушанне шляхты. Яно збіралася толькі ў мэтах абароны краіны пасля супольна прынятай на сойме ўхвалы. Шляхта, не адчуваючы асаблівай адказнасці, бо за ўхіленне ад службы ёй не пагражалі сур'ёзныя пакаранні, массава сімулявала.
Вялікая тэрыторыя пры слабой урбанізаванасці і недахопе дарог змяншалі эфектыўнасць палявога выкарыстання пяхоты ды артылерыі, павялічваючы ролю самага мабільнага віду войска - кавалерыі і гэта некарысна ўплывала на структуру і тых нешматлікіх узброеных сілаў: насуперак патрэбаў часу тут колькасна пераважала конніца. Дададковымі фактарамі, што паніжалі эфектыўнасць ваеннай арганізацыі краіны, з'яўляліся абмежаваныя кампетэнцыі гетмана, амаль пастаянная адсутнасць караля і вялікага князя, сваволя шляхты і іншае.