Узбагачэнне и актывизацыя слойникавага запаса вучняу на уроках беларускай мовы (по старшим классам). Предмет: Преподавание белорусской мовы в старших классах

Для большасцi школьнiкаў нашай краiны першай мовай, якую яны чуюць ад бацькоў, з΄яўляецца руская мова. Сапраўднае беларускамоўнае асяроддзе для iх звычайна адсутнiчае.
Узнiкла сiтуацыя, калi родная мова не з΄яўляецца мовай дзiцячага мыслення. Навучэнцы рускамоўных школ сутыкаюцца са значнымi цяжкасцямi пры вывучэннi беларускай мовы i лiтаратуры.
Добрае веданне роднай мовы і валоданне ёю дапамагае вучням паспяхова набываць веды па ўсіх школьных прадметах. Таму працэс навучання мове трэба арганізаваць так, каб дзеці не толькі атрымлівалі вузка спецыяльныя веды і навыкі, але і развівалі мысленне, здольнасці, кругагляд.
Такім чынам, беларуская мова – гэта не толькі вучэбны прадмет, але і сродак навучання. Ад таго, як вучні авалодаюць мовай, залежаць іх далейшыя поспехі ў вучобе па іншых прадметах.
Перад школай стаіць адказная задача – развіццё звязнай граматычна правільнай мовы дзяцей, яе дакладнасці, паўнаты, эмацыянальнасці, паслядоўнасці і змястоўнасці пры перадачы ўласных выказванняў і пры пераказе тэксту.
Слова з’яўляецца аб’ектам вывучэння ў кожным раздзеле курса беларускай мовы, таму работа па ўзбагачэнні слоўнікавага запасу вучняў заканамерна павінна праводзіцца на ўсіх узроўнях моўнай сістэмы. Работа па ўзбагачэнні слоўнікавага запасу спрыяе фарміраванню маўленчай культуры вучняў, авалоданню ведамі і ўменнямі, якія забяспечваюць эфектыўную маўленчую дзейнасць у тыповых сітуацыях камунікацыі.
Пытанні, звязаныя з ўзбагачэннем дзіцячага слоўніка, заўседы былі ў цэнтры ўвагі метадычнай думкі. У сучаснай методыке навучаннярускай мове знайшлі адлюставанне многія пытанні развіцця мовы (В.К. Ягадоўская, А.Н. Матвеева і інш.). Аднак карысныя рэкамендацыі, якія змяшчаюцца ў працах рускіх метадыстаў, не заўсёды прыемлемы пры навучанні школьнікаў беларускай мове, якая мае свае асаблівасці.
Тлумачальная запіска да праграмы па беларускай мове сцвярджае, што выкладанне мовы павінна быць пастаўлена так, каб вучні свядома засвойвалі і цвёрда ведалі...

Узбагачэнне слоўнікавага запасу – адзін з асноўных напрамкаў развіцця маўлення вучняў, ажыццяўленне якога дазваляе вырашыць наступныя задачы: растлумачыць дзецям незнаёмыя словы і асобныя значэнне мнагазначных слоў, удакладніць сэнс вядомых значэнняў мнагазначных слоў і навучыць школьнікаў дакладнаму ўжыванню слоў, развіваць у дзяцей уменне ўжываць словы ў залежнасці ад тыпу і стылю маўлення, замяніць у слоўнікавым запасе вучняў дыялектныя і прастамоўныя словы (калі яны ёсць) на эквівалентныя ім літаратурныя.
Галоўная ўмова паспяховага засваення роднага слова – выпрацоўка ў вучняў умення вызначаць агульны яго сэнс на аснове лексічнага значэння кораня. Такое ўменне неабходна настойліва і крапатліва фарміраваць ужо з першага класа, выкарыстоўваючы пэўныя метадычныя прыёмы. Выхаванне цікавасці да слова, развіццё ў дзяцей імкнення самастойна зразумець яго на аснове агульнасці кораня, а таксама групы аднакаранёвых слоў ці кантэксту – гэтыя прыёмы, як сцвярджае практыка школы, можна лічыць найбольш эфектыўнымі і дзейснымі. Калі сістэматычна і мэтанакіравана праводзіць у пачатковых класах спецыяльныя назіранні за словаўтварэннем з выкарыстаннем пэўнай нагляднасці, устанаўліваваць сувязі паміж аднакаранёвымі словамі, высвятляць іх “радаслоўную” (чаму дадзены прадмет так названы), то дзеці глыбей засвояць лексіку беларускай мовы, у іх будзе выпрацавана абвостраная ўвага да слова і яго словаўтваральных элементаў (марфем). Усё гэта паслужыць не толькі развіццю моўнага чуцця і мыслення школьнікаў, але і падрыхтуе базу для выпрацоўкі навыкаў граматнага, арфаграфічна правільнага пісьма.
Асноўная ўвага настаўніка павінна быць скіравана на арганізацыю працы над семантызацыяй слова, а найбольш складаным у рабоце над семантызацыяй слова з’яўляецца вызначэнне розных значэнняў аднаго і таго ж слова. Узбагачэнне, удакладненне і сістэматызацыю ведаў дзяцей пра навакольнае асяроддзе лёгка ажыццявіць пры дапамозе слоўнікава-лагічных практыкаванняў, якія вучаць правільна назіраць за...